|
Documentatie met foto's door F.J. Hoving over ds. Petri
Afbeelding 1
Over dominee Petri aan de hand van één stuk uit het archief, geheugen van de Zaanstreek
Een doopboek van de Evangelisch Lutherse Gemeente 1675-1812 2e helft 17e eeuw
Afbeelding 2
Het ziet er fraai uit, echt oud, aangetast door het gebruik, een echt archiefstuk
Maar wat is het precies?
Een boek met de namen van de gedoopte kinderen, hun ouders en de getuigen.
Alle kerken hielden zulke boeken bij. Niet alleen van dopen, maar ook van huwelijken en begraven.
Tot 1811 zijn ze onze enige bronnen over de bevolking
invoering Napoleon burgerlijke stand en een bevolkingsregister,
Maar wat maakt dit boek nou zo bijzonder, behalve dan voor genealogen?
Want de meeste dominees zagen het doopboek als saaie administratie en behandelden het ook zo.
AFBEELDING 3
Dit is even een willekeurige pagina uit dat boek, geschreven door een 18e eeuwse dominee, je wordt er niet warm van
AFBEELDING 4
Maar deze man, die dat boek bijhield van 1675 tot zijn dood in 1704,
die maakte er wat van
dominee Georg Henri Petri
U ziet hem, of liever gezegd, hij ziet ons Een zelfbewuste man, hij kijkt je kritisch en schattend aan, je ziet hem denken, leid jij wel een godvruchtig leven? Ga je wel naar de kerk, zieleheil?
Maar kijken we naar dat boek en niet naar hem
AFBEELDING 5
Wat meteen opvalt is het kleurgebruik. Bruine inkt, zwart, rood, groen. En hij siert het nog eens op met droedels en vrome Latijnse spreuken. Je ziet hem staan achter zijn katheder met zijn potjes inkt en ganzenveren. Je ziet een combinatie van ijver en plezier.
Kijk, dat nodigt uit tot lezen
Laten we eens kijken naar de tekst
Bovenaan de pagina staat het jaar
AFBEELDING 6
Die blokjes zijn steeds hetzelfde opgebouwd:
Een datum: de 18e september Dominicus xv post Trinitatis (de 15e zondag nainksteren)
Een nummer: het 17e kind dat hij dat jaar doopte, Petri hield van getallen
Het kind: een dochtertje: Styntje
de vader: Lauwrens Andriesen van Stokholm
de moeder: Trijntje Maurits van Kopenhagen
de getuige: Beertje Pieters van Copenhagen
N.B. de moeder Trijntje is den 6 december op Frontenberg om spaanders te halen tusschen de balken dood gevonden
Nou, we hebben meteen het drama te pakken. De moeder is dood. Is ze vermoord? Verpletterd tussen de balken die zijn gaan rollen toen ze spaanders zocht? Je weet het niet. Het enige wat je kunt weten, is dat het een arme vrouw was, want ze zoekt spaanders om vuur te maken of om te verkopen.
Wat valt nog meer op?
Twee dingen:
de herkomst van deze mensen, Kopenhagen, Stockholm
en hun namen, Hollandser kan het niet,
Laurens Andriessen,
Trijntje Maurits,
Beertje Pieters
Dat is toch gek?
Maar het boek staat er vol mee, met buitenlanders met Nederlandse namen
Nog een voorbeeld
AFBEELDING 7
Frederick
Samuel Jansen van Bodegraven (dat is nog niet zo ver)
Leentje Fredericks uit Fredericksstad Noorwegen
Stjntje Jans uit Wittmont Nedersaksen (ten oosten van de provincie Groningen)
AFBEELDING 8
Nog zo'n buitenlands stel
Petronel
Pieter Andriessen van Tongeren
Antje Pieters van Tongeren
We hebben hier natuurlijk wel te maken met de Evangelisch Lutherse gemeente.
De Lutherse kerk was vooral groot in Duitsland en Scandinavië.
Nederlanders waren over het algemeen Nederlands Hervormd of katholiek. Zeker in deze periode.
Maar in plaatsen met veel internationale contacten, zoals Zaandam, zaten dus ook andere geloven zoals Lutheranen.
En blijkbaar was het goede gewoonte om je namen te vernederlandsen, dat was wel zo makkelijk in de omgang.
Trouwens, dat gebeurt nog steeds. Chinezen die voor multinationals werken, nemen vaak een Westers alias aan, omdat niemand die Chinese namen kan onthouden.
Maar wat staat daar nu onder?
N.B. Dit kind is in hoerderij geteelt.
Wat is hier nu aan de hand? Gelukkig legt Petri het ergens anders uit.
AFBEELDING 9
Grietje,
de vader komt uit Jever
De moeder en de getuige uit Noorwegen
N.B. dit kind is in hoerderij geteelt onder belofte van trouwen, en hij weigerig zijnde, heeft de moeder hem met recht overwonnen. Dat wil zeggen dat ze het huwelijk heeft afgedwongen
Enfin, het kind was voor het huwelijk verwekt en Petri legt dat netjes vast
Buitenechtelijke kinderen kwamen natuurlijk vaker voor
zoals Jacob geboren in 1677
AFBEELDING 10
Jacob
de vader is onbekend, de moeder Lijsbet Isaacks uit Zweden
N.B. De moeder van dit kind is een weduwe met 2 kinderen, die de aalmoezen ophaalt. Sij is dertel en weet ook niet met waerheijt te zeggen, wie de vader is, sij heeft 2 jonge vrijers genoemd.
En hier
AFBEELDING 11
gedoopt 19 februari 1679
Johannes
moeder Grietje Pieters uit Copenhagen
vader Mijnert Jansen uit Zutphen, soldaat
N.B. De moeder van dit kind is een arme weduwe, en als de soldaten hier kwamen vanwege de beroerte alhier, so heeftse, bij een soldaat dit kind in hoerderij geteelt.
Hier proef je ergens nog een vergoelijking, het is een arme weduwe.
Maar vijf jaar later, in 1684, is het weer raak met Grietje Pieters
En dan is Petri niet zo mild
AFBEELDING 12
7 mei 1684
Weer die Grietje Pieters uit Kopenhagen, maar een andere vader, Jan Maartensen
N.B. dit kind is in hoerderij geteelt, en is dat het tweede kind die dese vrouw in sulcke occasie gebaart heeft, als hiervoor anno 1679 den 29 Februari te sien is
Let op die vinnige rode streepjes onder de eerste woorden van de zinnen, hij heeft er echt de pest in. Hij haalt van opwinding zelfs de namen van de moeder en de getuige door elkaar.
Maar genoeg over die zedeloze Zaankanters
Maar wat was dat nou voor man, die Petri
Wat kunnen we te weten komen over hemzelf uit dit boek?
AFBEELDING 13
Hij heeft twee keer een klein biografietje geschreven, laten we daar even beginnen
Deze komt uit 1696
N.B.
Van desen dag ben ik 52 jaaren oudt geworden, zijnde tot Giessen
in Hessen gebooren ao 1644 s vrijdags avond tusschen 9 en 10 uuren
Mijn vader was Johannes Petri, Amptman tot Schiffenberg, alwaar hij ao 1661 op Martinidag (SINT MAARTEÑ 11-11) seer schielijk dog salig is overleden. Mijn moeder
Eulalia Kissels, van Wetslaar, en is alhier op Sardam in mijn huis ao 1681 den 26 januarii zijnde den 3. sondag na 3 koningen, 's morgens ten 4 uuren salig gerust.
Mijn doop-peten waren Georg Daniel Chelius en Henrik Schetola, met Anna Maria Ohlens.
Ik ben hier 23 jaaren predicant geweest, Soli deo gloria
God verleen mij een salig sterfuurtje door Jesum Christum Amen
Geboren in Giessen in Hessen, dat ligt ten noorden van Frankfurt
Hij noemt zijn geboortejaar, zijn ouders
zijn vader was ambtman: bestuurder te vergelijken met burgemeester
Hij kwam uit een goede familie
Ook opvallend: zijn ouders en peter en meter worden genoemd, maar geen vrouw en kinderen
Maar die had hij wel, hij was twee keer getrouwd
En hij eindigt met een vrome wens, God verleen mij een salig sterfuurtje.
Voor ons is zalig lekker of heerlijk, dus je denkt zonder pijn.
Maar wat hij vraagt is sterven in het volle geloof, zonder twijfel aan het hiernamaals. Dan sterf je zalig, als je weet dat het beter wordt
AFBEELDING 14
ik zei, hij was getrouwd
hier wordt ene Alida gedoopt, dochter van een ouderling, zijn huisvrouw Hildegonda de Jonge is getuige
AFBEELDING 15
Hildegonda overlijdt in 1687, dat noteert hij ook tussen de regels
Den 21 dito dinsdag avond ten 18 uren is mijn L. (lieve) vrouw Hillegond Petri, zalig gestorven
AFBEELDING 16
En hij hertrouwt, want in 1691 verschijnt zijn tweede vrouw als getuige, Anne Elders de Groot
AFBEELDING 17
En al zijn kinderen kun je ook terug vinden, niet alleen als dopelingen, maar hij heeft ze ook verstopt in één van zijn droedels.
GHP
HdJ
kennen we.
Daaronder staan
HP, JP, MP, HP, LP
AFBEELDING 18
HP Helena Petri 1675 geboren
AFBEELDING 19
JP Johannes Petri 1677 geboren
1-8-1683 overleden
AFBEELDING 20
MP Maria Petri 1679 geboren
30-7-1683
Sterft een dag voor haar broertje Johannes
AFBEELDING 21
HP Henricus Petri 22-12-1680 geboren
- 25-12-1680 na drie dagen gestorven
AFBEELDING 22
LP Lambertus Petri 1682 -
4-11-1687, vijf jaar oud
Als we even de balans op maken
Vier van de vijf kinderen zijn dus jong gestorven.
Helena is de enige die blijft leven en zelf ook kinderen krijgt.
De kindersterfte was enorm in die tijd. Je ziet door het hele boek door kruisjes staan achter kindernamen, dan weet je dat die niet oud geworden zijn.
Soms vermeldt hij de doodsoorzaak. Maar meestal wisten ze het natuurlijk niet.
AFBEELDING 23
Behalve in dit bijzondere geval van Abraham, hier was, voor Petri, wel volkomen duidelijk wat er aan de hand was.
Dit was een misgeboorte, hebbende geen tong in de mond ende de mond tesamen getrokken, de handen en voeten krom en swart, aan de eene hand 6 vingers en een duim en dobbelte teenen aan de voeten
de moeder is verschrikt voor een padde, diesse in den emmer uit de regenbak trockke
het had anders een menschelijke gedaante, het is den volgende dag gestorven. god zij gedankt
Om u nou niet de rest van de middag in mineur te laten doorbrengen met al deze ellendige sterfgevallen, schakel ik over naar wat opbeurender zaken.
AFBEELDING 24
Het ging financieel goed met de gemeente. Dat schrijft hij ook op in oktober 1693.
Gisteren den 3 oktober warent 20 jaaren dat ik
tot Amsterdam ben tot predicant van den Christel. Gemeent op
Sardam bevestigd geworden, te weten anno 1673. God lof
in al deze 20 jaren is dese gemeente in rust en vreede geweest en
Gog heeftse in desen tijd merkelijk gesegend en vermenigvuldigt,
want doen ik hier quam, was de gemeente geen 100 ledematen sterk.
en nu, god lof, ontrent de 200. De kerk was 2000 gulden schuldig
en nu is deze schuld niet alleen betaalt, maar se heeft ook boven,
dien nog 2 huisen gekocht, als daar ik in woone, en dat
naast staat. God segene ons wijders tot saligh. Amen
Petri was dol op cijfers. Hij telt voortdurend hoeveel kinderen hij gedoopt heeft, hoeveel keer hij gepreekt heeft etc. Daar is hij duidelijk trots op.
AFBEELDING 25
Soms verwerkt hij die cijfers in een stukje over iets anders, zoals hier, in 1699, als hij schrijft over de bouw van de nieuwe kerk, de Maartenkerk waar we nu zijn
Naardien in de oude kerk heb ik gedaan van Ao 1673 den 3
october 3250 predicatieën, item 200 gedoopt, 157 maal
aan 1730 communicanten t H avontmaal bediend, en
110 paar getrouwd.
Ook de laatste maal op Sondag Remminiscere
den 15 Maart daarin gepredikt en H. avondmaal aan
127 communicanten bediend. Zoo is de oude kerk, die
57 jaren gestaan heeft de week daaraan afgebroken
Daarop hebben wij met toelating der Mennisten, in hare
oude vermaning, op t spinhuis pad, onsen godsdienst
gehouden, tot dat de nieuwe kerk gebouwd was.
En is in de Vermaning de eerste maal gepredikt en
gedoopt den 22 maart sondach oculi 1699
(derde zondag vasten)
AFBEELDING 26
De Vermaning aan het Spinhuispad, dat is nu de Stationsstraat.
Deze doopsgezinde kerk was leeg komen te staan, want de Mennisten, de doopsgezinden waren verhuisd naar de Vermaning aan de Westzijde.
Dat dopen in de Vermaning leidt tot veel vermaak in Amsterdam. Want Mennisten dopen geen kinderen. Maar Petri vindt dat je daar niet om moet lachen, hij schrijft ergens
het strekt de Mennisten tot eer dat zij ons hun gebedshuis laten gebruiken.
AFBEELDING 27
Deze kerk werd trouwens niet alleen gefinancierd door de Lutheranen uit de Zaanstreek, maar vooral met buitenlands geld. Dat werd opgehaald in Oost en Noord- Europa.
Dat kun je teruglezen onder de prenten die gemaakt zijn net na de bouw.
Door Godes zegen en de gunst der magistraten
De milde giften der twee Noordse potentaten
En vroome herten meer is deze kerk gesticht
Daarin de godsdienst wordt naar zijn Gebed verricht
Die Noordse potentaten waren de koningen van Zweden en Denemarken.
Wij maken ons nu druk om moskeeën, maar het was toen ook al een goede gewoonte.
AFBEELDING 28
Over de bouw van de kerk valt wel wat te vertellen.
Ik verlaat even het doopboek
Hij doet in verslag een brief aan Hendrik Flora, die op dat moment in Dantzig verblijft
Links ziet u de omslag met adressering van de brief. Ik heb het niet helemaal kunnen ontcijferen
Monsieur
Monsr Henrick Flora
Ab Zugeben ... herrn hinrich Ooker
fürn... kauf= und handelsman in Dantsig
Ik ga u niet de hele brief voorlezen, maar deze kerk is aanbesteed naar een model en een geschreven bestek, gemaakt door een Amsterdamse architect Emmerik. Hij schrijft: dat is handig, want dan als je een model hebt, hoef je alleen maar toe te zien dat het ook zo gebouwd wordt.
nu gantsch geen moeite nog kosten meer daartoe behoeven te doen, dan alleen opzigt te nemen, dat het wel
gemaakt word. De Kerk zal 70. voet lang en 98(??). voet breet en 30. voet hoog tot onder het doek zijn.
De bouw is gegund aan een Lutherse aannemer uit Amsterdam, Matthijs van der Wulfster. Hij schreef in voor fl 14.700
De kerk staat op 472 zware heipalen. Met dat heien is ook weer iets grappigs.
Op 6 april 1699 wordt de eerste paal geslagen.
Op 10 april hebben 30 vrouwen het heiblok gehesen
Op 16 april is het de beurt aan 30 Vrijers en Vrijsters (ongehuwde mannen en vrouwen)
Kortom, dat heien was een hele sociale happening.
De jongste zoon van Boij Thijsen (onthou die naam) legde op 27 april de eerste steen op 30 guldens. De bouwsom was 14.700 en ze leggen 30 onder de eerste steen. Reken dat eens even om. Je bouwt dit nu pakweg 2-3 miljoen, het is natuurlijk een vrij lege huls, dus niet zo duur. Dan leg je wel 4 - 6.000 euros onder die steen. Weggegooid geld zouden wij zeggen, koop er iets moois voor
Goed ik ga verder
Op 17 oktober is het timmerwerk klaar en op 15 november wordt de kerk ingewijd. Er zitten dan nog geen ramen in, er hangen rieten matten in tegen de tocht.
Even terug naar AFBEELDING 26. Dus toen u net dacht, die man kan geen glas tekenen, dan snapt u nu dat hij rieten matten wilde uitbeelden. En dat is gelukt!
AFBEELDING 27
Maar als u heeft meegeteld, op 16 maart start de sloop van de oude kerk, op 6 april slaan ze de eerste paal, op 27 april leggen ze de eerste steen en op 15 november, dus 8 maanden later, wordt de eerste dienst gehouden. Ik vind het een hele prestatie. Vooral omdat de zaak nog steeds stevig overeind staat
Petri had niet alleen interesse voor zijn eigen geschiedenis en die van de gemeente, maar begreep goed welke gebeurtenissen het optekenen waard waren.
AFBEELDING 28 / AFBEELDING 29
Zo is hij de enige lokale bron met het bewijs van de komst van Czaar Peter de Grote naar Zaandam in 1697
Het is een heel bekend stukje, maar ik laat het toch even zien
N.B. Den voorledene 18 augusti dom 11 post Trin: 's morgens ten
8 uuren is de czaar of grootvorst van Moscovien Pieter Alexewits
in een Ceuls schuitje met 6 moscowiters alhier op Sardam incognito
aangekomen en heeft 8 dagen gelogeerd op de Krimbenborg bij
een smidsknecht van Boij Tijsen; daarna is hij naar Amsterdam gevaren
alwaar sijn groote ambassade was aangekomen, hij is 7 voeten lang,
hij ging gekleed in Sardammer boeren klederen, hij timmert te Amsterdam
op de Admiraliteitswerf en is een liefhebber van schepen
Hij logeerde dus bij een smidsknecht van Boij Thijsen, wiens jongste zoon de eerste steen van de kerk gelegd heeft.
Dus mochten ze u vroeger ooit wijs gemaakt hebben, dat hij hier in vermomming rondliep, dan begrijpt u nu waarom.
Maar hij was niet zo incognito of Petri had hem door.
En dat Czaar Peterhuisje, dat is dus echt, dat kunnen we bij deze vaststellen. U kunt er met goed fatsoen naartoe gaan.
En een enkele keer dan is het zelfs internationaal nieuws dat hij noteert
AFBEELDING 30
21-2 woensdag op den algemeenen dankdag over de blijde komste van koning Wiljam uit Engeland in Den Haag
Dat is natuurlijk William of Orange, de stadhouder die trouwde met Queen Mary II en
in 1690 de katholieke Ieren versloeg in de slag aan de Boyne. De beruchte Oranjemarsen in Noord-Ierland vieren die overwinning.
Willem kwam blijkbaar even in Den Haag langs.
AFBEELDING 31
In 1697 schrijft hij
N.B. van desen dag is de keurvorst van Saxen tot koning in Polen gekroont
waarom noemt ie dat nou?
August van Saxen was Luthers, daarom is het voor hem belangrijk. Wat een overwinning voor het geloof, heel Polen Luthers!
AFBEELDING 32
Hier ziet u August, bijnaam de Sterke, het is ook wel een imposante man
Maar ook in de 17e eeuw speelde desinformatie een belangrijke rol in de Oosteuropese politiek
August bekeerde zich heimelijk tot het katholieke geloof, anders kon hij geen koning van Polen kon worden.
En hij heette de Sterke omdat hij 354 kinderen verwekt zou hebben bij talloze minnaressen
Als Petri dat geweten had,
afvallige Lutheraan
teelt er in hoerderij op los
Dat had hij zeker geen vermelding gekregen in dit boek
AFBEELDING 33
Ik eindig met het einde Petri zelf
31 juni 1704 de vierde zondag na Pinksteren
Let op die datum!
helemaal helder is hij blijkbaar niet meer
N.B. dit kind heb ik vanwege mijn ziekte voor mijn bedde gedoopt
AFBEELDING 34
Daarna gaat het doopboek over in een ander handschrift.
Ds. Petri is er niet meer. Hij heeft zijn zalig sterfuurtje gehad.
Wij van de Lutherse Maarten kerk danken voor deze mooie en vooral interessante levens geschiedenis:
over ds. Petri is bewerkt en vertelt op zondag 1 mei 2022 met bijbehorende afbeeldingen door:
Hoofdarchivaris van het Zaans Archief. archief.zaanstad.nl
Dhr. F.J. Hoving
|
10-08-2025
om
10:30
